10 dingen over Vermeers Brieflezende Vrouw

1. Vermeer is reuze populair, maar dit was niet altijd het geval

Pas in de negentiende eeuw kwam er een opkomend enthousiasme over het werk van Vermeer. Dit kwam onder meer door zijn keuze voor de wereld van de burgerij, waarmee men zich goed kon identificeren: het was de eigen, herkenbare omgeving, maar dan in een jasje van de Gouden Eeuw. Daarnaast was er de fascinatie voor zijn haast fotografische nauwkeurigheid en de poëtische stemming van Vermeers schilderijen: geen bruisende salonschilderkunst, maar kleine voorstellingen, verdicht in een verstild moment van grote concentratie.

2. De brief

Wat ons natuurlijk allemaal vooral bezighoudt: de brief. Want, wat staat erin? Door een aantal aanwijzingen weten we dat we de vrouw in een intiem huiselijk moment gadeslaan: ze is gekleed in een jakje, dat rijke vrouwen alleen droegen als zij thuis waren. De brief die de vrouw in haar handen houdt moet wel privé zijn, zakelijke brieven werden namelijk veelal op kantoor gelezen. Is het een liefdesbrief? Of is het een brief van een vriend, van familie? We zullen het nooit weten…

3. Blauw

Kenmerkend aan dit schilderij en aan het werk van Vermeer is het gebruik van de kleur blauw. Vermeer gebruikte hiervoor het kostbare halfedelsteen lapis lazuli. Dit gesteente komt uit Afghanistan en werd vermalen tot pigment. Ondanks dat Vermeer niet rijk was, gebruikte hij het veel in zijn schilderijen. De Brieflezende vrouw is een ultiem voorbeeld van Vermeers blauw. In 2010 - 2011 heeft restaurator Ige Verslype ontdekt hoe Vermeer het blauw zo helder kreeg: hij maakte eerst een groene onderlaag, daarna bracht hij de blauwe verf aan.

4. Het licht

In de schilderijen van Vermeer speelt daglicht een belangrijke rol. Dit komt vrijwel altijd van het linker raam. Ook hier suggereert hij dat licht van het links het vertrek binnenvalt. Een zachte blauwe schaduw is afkomstig van een onzichtbaar raam dat, net als op andere schilderijen van Vermeer, uit twee horizontale delen bestaat. Toch moet er nog een raam geweest zijn volgens de wetten van de optica: de bredere slagschaduwen worden veroorzaakt door het licht dat binnenkomt via het raam bij de hoek, de kleinere komen van een iets verder weg gelegen venster daarnaast.
De geograaf, Vermeer. Städel Museum

5. Had Vermeer maar één landkaart als achtergrond voor zijn schilderijen?

De kaart op de achtergrond is niet geschilderd om de aandacht op te vestigen, die gaat natuurlijk uit naar de vrouw en de brief. Toch weten we wat er op de kaart te zien. Dit een kaart gemaakt door Balthasar van Berckenrode en uitgegeven door de beroemde kaartenmaker Willem Jansz Blaeu (1620). Te zien zijn Holland en West-Friesland. Dit is niet de eerste keer dat Vermeer de kaart afbeeldde. Op De officier en het lachende meisje en De Liefdesbrief is de kaart ook te zien.
De soldaat en het lachende meisje, Vermeer. Frick Collection

6. Ingetogen Vermeer

In vergelijking met Rembrandt was Vermeer meer ingetogen. Rembrandt ondertekende zijn schilderijen veelal met zijn voornaam. Iets wat alleen grote Italiaanse schilders als Rafaël hem voordeden. Vermeer ondertekende zijn schilderijen als IVMeer of IVM. Op het schilderij van de brieflezende vrouw staat zelfs helemaal geen handtekening.

7. Adriaan van der Hoop

De Brieflezende vrouw is afkomstig uit een legaat van Adriaan van der Hoop (1778-1854). Van der Hoop was puissant rijke Amsterdamse handelsman die tijdens zijn leven een grote kunstverzameling aanlegde. Hij verzamelde vooral schilderijen uit de Gouden Eeuw. In de laatste fase van zijn leven besloot Van der Hoop zijn collectie na te laten aan de Gemeente Amsterdam. In zijn testament staat vermeld: ‘voorzeide verzamelijk schilderijen, door hem met veel zorgen, moete en kosten gedurende zyn leven byeengebracht, na zyn overlyden, voor deze stad of althans voor zyn Vaderland in haar geheel bewaard blijven.’
Adriaan van der Hoop, Jan Adam Kruseman. Amsterdam Museum

8. Meestervervalser Han van Meegeren & Vermeer

Han van Meegeren (1889 - 1947) is misschien wel de beroemdste vervalser uit de kunstgeschiedenis. Zijn pièce de résistance Emmaüsgangers verkocht hij als echte Vermeer voor veel geld aan het Boijmans van Beuningen. Berucht (en geliefd) werd Van Meegeren ook toen bleek dat hij nazi-kopstuk Göring een 'Vermeer' in de maag had gesplitst in ruil voor 200 geroofde Hollandse Meesters. Hij moest voor de rechtbank verschijnen om te bewijzen dat hij de schilder van de verkochte ‘Vermeer’ was en live een schilderij maken. Nog voordat hij Emmaüsgangers schilderde maakte hij twee andere werken in Vermeers bekende trant. Een daarvan is de Muzieklezende vrouw, die uitsluitend als oefening bedoeld was en nooit ter verkoop is aangeboden.

9. Geïnspireerd door De brieflezende vrouw

De Brieflezende vrouw is een inspiratiebron voor vele dichters, schrijvers en kunstenaars. De Deen Vilhem Hammershoi (1864 – 1916) bijvoorbeeld, die Vermeer navolgde in zowel motieven, kleur en compositie. In 1887 bezocht hij Nederland en moet hij de Brieflezende vrouw gezien hebben, want het hoofdmotief van zijn werk Ida die een brief leest uit 1899 is haast een gespiegelde variant van Vermeers brieflezeres.
Ida leest een brief, Vilhelm Hammershøi.

10. Restauratie 2010-11

In 2010-11 is het schilderij door Ige Verslype in het restauratieatelier van het Rijksmuseum gerestaureerd. Zij kwam er tijdens de restauratie achter dat Vermeer het schilderij nog heeft aangepast. Zo was de jas wijder en zat er mogelijk nog een bontkraag onder. Bovenal kon in 2010 – 2011 het oorspronkelijke coloriet - het effect van de gezamenlijke kleuren - van het schilderij herwonnen worden, dat door oude en vergeelde vernislagen was vertroebeld. De geraffineerd op elkaar afgestelde kleuren, die een ongewoon contrast van stralend blauw en getemperde tonen oker laten zien, bepalen nu weer het beeld van het schilderij.