Acht kinderbacchanten met een bok, François Du Quesnoy, ca. 1626 - ca. 1630

Deze voorstelling van kinderbacchantjes met een onwillige bok is geinspireerd door Romeinse sarcofaagreliefs en door teksten uit Philostratos, en Vergilius' Georgica. Een antieke sarcofaag met een verwante decoratie was in de collectie van Giustiniani, voor wie Du Quesnoy in Rome heeft gewerkt. Sinds de Oudheid stond de bok bekend als een vernieler van druivenranken en bracht dus de wijnoogst in gevaar. Vandaar dat geiten en bokken wel aan Bacchus werden geofferd. Dat gegeven wordt hier door Du Quesnoy op speelse wijze geinterpreteerd. De compositie werd uitvoerig beschreven door Du Quesnoy's eerste biograaf Bellori in diens Le Vite de' Pittori Scultori e Architetti Moderni (1672). Het betreft een karakteristieke compositie van Francois du Quesnoy waarvan tot dusver alleen een groter marmeren reliëf bekend is dat weliswaar eigenhandig is, maar een zeer verweerd oppervlak heeft omdat het altijd in een buitenmuur was ingemetseld (Rome, Doria Pamphilj, 62,5 x 87,5 of: 56 x 81, zonder integrale lijst). Daarnaast zijn er van dezelfde voorstelling kopieën bekend die niet eigenhandig zijn, in marmer (Hermitage, St. Petersburg; 18de-eeuwse kopie maar vergroot naar rechts), brons (München, Bayerisches Nationalmuseum (21,6 x 37,3 cm); Dresden, Skulpturensammlung, 21,3 x 37,2 cm; Parijs, Petit Palais, 21 x 37 cm) en ivoor (Londen, V&A, 10,5 x 15,5 cm). Van al deze stukken onderscheidt dit marmer zich door de verbluffend hoge kwaliteit – al helemaal gezien de kleine schaal - en door zijn, voor de beeldhouwer zo karakteristieke ‘sfumato’, die het stuk een warme en zachte aaibaarheid geeft van bijvoorbeeld ivoorsnijwerk. Er is een grote losheid in het hakken van de haar- en vachtpartijen die volstrekt voorbij gaat aan het mechanische van alle bovengenoemde kopieën. Het effect is een zekere schilderachtigheid die kenmerkend is voor Du Quesnoy en die op groter formaat bijvoorbeeld ook wordt gevonden in de putti van de twee grafmonumenten in Santa Maria dell’Anima in Rome of in de haarpartij van Susanna in de Sta Maria di Loreto, Rome, alle hoofdwerken in zijn kleine oeuvre. De hoge kwaliteit van het onderhavige relief wordt goed gedemonstreerd in de vergelijking van de vacht van de bok, die in de bronzen exemplaren een streperig en mechanisch oppervlak heeft, alsof elke haarstreng moet worden aangeduid, terwijl in dit marmer effectief alleen kleine plukjes worden aangegeven. In het grotere reliëf met dezelfde voorstelling in Galeria Doria Pamphilj is die techniek ook aanwezig, bijvoorbeeld in de wijze waarop de vacht van de bok wordt uitgewerkt met zichtbare boorgaten voor de dieptewerking. Ook valt het reliëf op door de molligheid van de putti, wier baby-vet met kleine vloeiende indeukingen in het vlees heel goed is weergegeven. Ook dit is een karakteristiek van Du Quesnoy’s figuren en wordt verder slechts gevonden bij zijn navolger in ivoor, Gerard van Opstal. Een ander positief verschil met de bovengenoemde kopieën is het feit dat het masker van de zittende putti links opengewerkt is – mond en ogen - , zodat het knaapje er echt doorheen kan kijken. Deze zorgvuldigheid tot in het detail duidt eveneens op eigenhandigheid. Geen van de nu bekende kopieën heeft die eigenschap, kennelijk omdat bij het afgieten in gips of brons het lastiger is dit zo precies af te werken. Bij het grotere marmer in Rome is het masker beschadigd, maar nog wel goed te zien dat de mond ook geopend was. Afgezien van de zeer hoge en persoonlijke kwaliteit van het reliëf die een andere hand dan Du Quesnoy eigenlijk al uitsluit, zijn er ook compositorische aspecten die pleiten voor eigenhandigheid en voor het feit dat het hier een oerversie van deze compositie betreft. Zo komt dit marmer in grote lijnen overeen met de kopieën in brons en eveneens met de vele geschilderde (vroege) varianten, zoals die van Gerard Dou, met dien verstande dat deze kopieën allemaal minder gedetailleerd zijn. Kennelijk zijn van dit marmer - of beter, van het modello in terracotta of gips dat ontstond ter voorbereiding van dit marmer - afgietsels gemaakt die onder schilders circuleerden. Dit Kinderbacchanaal met bok verkreeg extra populariteit onder Nederlandse kunstschilders in de 17de eeuw, in bijzonder Gerard Dou en andere leden van de Leidse school van fijnschilders uit de 2de helft van de 17de eeuw. Zij bezaten al op een vroeg moment gipsafgietsels van het relief, die in de Nederlanden waren beland door Jerome du Quesnoy, de broer van de beeldhouwer. Na de dood van Francois in 1643 bracht Jerome diens hele ateliernatalenschap in talloze kisten naar Vlaanderen. Gerard Dou moet van een dergelijk vroeg afgietsel gebruik hebben gemaakt; het onderhavige marmer stemt tot in details overeen met diens geschilderde weergaves. In vergelijking van passages als de boomstronken, de behandeling van de vacht van de bok, wordt duidelijk dat we hier te maken hebben met een uitgewerkt marmer inclusief alle details die in de latere gipsafgietsels verloren zijn gegaan en dus ook niet terecht zijn gekomen in het werk Dou e.a., en evenmin in de bronzen exemplaren in Dresden, München en het Petit Palais. In het Rijksmuseum bevindt zich een versie van Dou's Dokter met dit relief als trompe l'oeil (SK-A-2321) en een terracotta relief met hetzelfde onderwerp uit de school van Quellinus (BK-AM-52-7). Opvallend is tenslotte ook het gebruik van een heel hoge en zuiver witte kwaliteit Parisch marmer, wat aansluit bij Du Quesnoy’s wedijver met het Parische marmer van de Grieken (la gran maniera greca). De afmetingen van het marmeren reliëf komen overeen met gangbare Romeinse maten in de 17de eeuw. hoogte: 24,1 = 0,8 palmo/piede romano = 13 once romane lengte: 41,7 = 1,4 palmo/piede romano = 22,5 once romane

Als u naar dit object wilt verwijzen gebruik dan de duurzame URL: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.566699